In een wereld die steeds meer gedomineerd wordt door technologie en grootschalige systemen, wordt de behoefte aan een benadering van ontwerp die de menselijke maat centraal stelt steeds duidelijker. Ivan Illich introduceerde het concept van convivialiteit, een uitnodiging om systemen en hulpmiddelen te ontwerpen die de autonomie van de gebruiker versterken, in plaats van deze te beperken. Dit idee biedt een waardevol perspectief voor ontwerpers die zoeken naar manieren om technologie weer in dienst te stellen van menselijke relaties en lokale behoeften.
Wat betekent convivialiteit in ontwerp?
Veel van de hedendaagse ontwerppraktijken worden gedomineerd door industriële standaarden en technocratische systemen. Digitale platforms sturen menselijke interactie via algoritmes en stadsontwikkeling gaat vaak voorbij aan de wens van bewoners om actief mee te denken. Dit resulteert in systemen die de creativiteit, eigenaarschap en autonomie van individuen inperken. Illich’s idee van convivialiteit stelt daar een alternatief tegenover: ontwerp moet gericht zijn op het bevorderen van menselijke autonomie en het versterken van onderlinge relaties, niet het controleren of beperken daarvan. In plaats van technologie en systemen te ontwerpen die de gebruiker in een passieve rol duwen, draait convivialiteit om het creëren van hulpmiddelen die mensen in staat stellen om actief en vrij te handelen, waarbij de nadruk ligt op samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid.
Tools voor conviviaal ontwerpen
De benadering van convivialiteit kan worden toegepast in verschillende ontwerpprocessen. Hierbij zijn tools en methoden die ruimte bieden voor samenwerking en zelfbeschikking essentieel. Drie voorbeelden van tools die het faciliteren van convivialiteit in ontwerp bevorderen, zijn:
1. Co-creatie canvas
Het co-creatie canvas is een hulpmiddel dat helpt bij het structureren van de samenwerking in ontwerpprocessen. Het brengt de betrokkenen en hun rollen in kaart, definieert gezamenlijke doelen en waarden, en benut lokale kennis en vaardigheden. In plaats van dat ontwerpers en andere belanghebbenden hun werk in silo’s uitvoeren, nodigt deze tool uit tot gezamenlijk vormgeven. Het helpt de verschillende perspectieven te integreren en voorkomt dat het proces wordt gestuurd door een enkelvoudig, technologisch georiënteerd standpunt. Een eenvoudig canvas ziet er zo uit:
- Betrokkenen → Behoeften → Doelen
- Kennis → Waarden → Acties
Door dit samen in te vullen, worden alle perspectieven zichtbaar.
2. Participatie matrix
De participatie matrix helpt bij het organiseren van de betrokkenheid van verschillende groepen in de verschillende fasen van een ontwerpproces. Het maakt zichtbaar wie op welk moment deelneemt aan het proces, en helpt een balans te vinden tussen diverse perspectieven. Dit is essentieel voor het waarborgen van echte participatie, waarbij alle stemmen de ruimte krijgen en geen enkele groep wordt uitgesloten of gemarginaliseerd. In de praktijk betekent dit bijvoorbeeld
- Verkennende fase: interviews met alle gebruikers
- Ontwerpfase: wekelijkse co-creatie sessies
- Testfase: Gebruikers testen prototype en geven feedback
- Implementatie: gebruikers beslissen mee
3. Ethisch kompas
Het ethisch kompas is een tool die ontwerpers helpt hun keuzes af te wegen tegen maatschappelijke en ethische waarden. Het is een hulpmiddel om voortdurend de balans tussen technische innovatie en sociale impact te bewaken. Het stelt vragen zoals: Voor wie ontwerpen we? Wat is de impact van ons ontwerp op de samenleving als geheel? Dit kompas zorgt ervoor dat de keuzes die in het ontwerpproces worden gemaakt niet alleen technologisch haalbaar zijn, maar ook ethisch verantwoord. Kernvragen hierbij zijn
- Versterkt dit de autonomie van gebruikers?
- Faciliteert dit betekenisvolle interacties?
- Is dit toegankelijk voor alle betrokkenen?
- Wat zijn de langetermijngevolgen?
De ruimte voor convivialiteit
Een succesvol ontwerpproces vraagt om een omgeving die uitnodigt tot samenwerking en uitwisseling. Deze omgeving moet toegankelijk zijn voor verschillende perspectieven en mogelijkheden bieden voor creativiteit en experiment. Dit kan zowel fysiek als digitaal zijn, van werkplaatsen waar mensen samen prototypes maken, tot platforms die open source samenwerking bevorderen. Voor convivialiteit in ontwerp is het belangrijk dat de ruimte waarin ontwerpen plaatsvinden niet alleen functioneel is, maar ook de waarden van autonomie en gemeenschapszin weerspiegelt.
Van theorie naar praktijk
Het toepassen van de principes van convivialiteit in ontwerp vraagt om een iteratief proces, dat bestaat uit drie belangrijke stappen:
- Analyseren: de bestaande situatie kritisch bekijken en vaststellen waar de ontwerpruimte ligt. Wat zijn de bestaande barrières voor autonomie en samenwerking?
- Verbeelden: alternatieven ontwikkelen door in dialoog te treden met de betrokkenen. Hoe kunnen we ontwerpen die de vrijheid en relaties van mensen versterken?
- Evalueren: de ontwerpen toetsen aan ethische principes en leren van de praktijk. Sluit het ontwerp aan bij de waarden van convivialiteit? Wat kunnen we verbeteren?
Tot slot
Het toepassen van convivialiteit in ontwerp is een proces van voortdurende reflectie en aanpassing. Het biedt geen eenvoudig antwoord op de uitdagingen van onze tijd, maar het is een uitnodiging om anders te denken over de rol van technologie en ontwerp in ons leven. Het stelt ons in staat om systemen te creëren die de menselijke maat respecteren en versterken, in plaats van deze te verdrukken.
Welk element zou jij morgen kunnen toepassen in jouw ontwerpproces? Begin klein, experimenteer en leer van de resultaten.
Referentielijst
- Illich, I. (1973). Tools for Conviviality. Harper & Row.
- Franzato, C. (2023). Toward a Convivial Design.
- Sanders, E. B. N., & Stappers, P. J. (2023). Convivial Toolbox. BIS Publishers.
Verder lezen?
Wil je dieper ingaan op de achterliggende ideeën en hoe dit aansluit bij ons participerende brein? Lees mijn persoonlijke reflectie op Latebytes
